1. Ko adi ko fof Fulɓe ndentaani sabu so ko en ƴeewi Fulɓe ngala pelle hono leƴƴi keddiɗi ɗi nih. Kadi Fulɓe koɗaani sabaabunde jawdi maɓɓe sabu kala ɗo Fulɓe koɗi so ko ñaamdu jawdi. Alaa ɗoon ɓe ɓennat haa ko ɗum waɗi hannde Fulɓe ina pamɗi jeyi e nder Mali. Kadi eggude ina waɗi caɗeele no feewi. So ko en ƴeewi nguurndam maɓɓe ina tiiɗi no feewi sabu so a ƴeewi ko bamɗi ɓe eggirta. En ndawat gila subaka haa hiira tawa en njooɗaaki. So ko en njottima wuro ngo paaɗen ngo wuro ngo wiy on njippotaako ɗoon wonta ñaagunde haa ɓe njeena ngoon wuro nde ɓe keɓa yarde e yarnude. Ko ɗum ina jeya e caɗeele ɓurɗe hewde hannde. Hay so a yiɗi wallude ɓe ɓe miijo to ko huunde njilotoɗaa e maɓɓe. Ɗum waɗi hannde eɗen njogi caɗeele.

2. En jannginta kala e men jiɗɗo jaŋnginde ko kura ana waɗata ɓiyum tawa toppittako ɓiɗɗo o.

Ɓiɗɗo o heɓa caɗeele haa ɗum saaboto ɓiɗɗo wona gujjo. Sabu ina heewi to ceerno wi’ata almuudo muɗum yo addan ɗum hannde hakke teemedde ɗiɗi. So ko heɓaani ɗum woto artu. Ko ɗum waɗi almuudo o so ko yeliima heɓaani tan wujjat. Sabu so ko hooti ceerno mum fiyat ɗum. Ko ɗum waɗi kala to njahɗa e tawat toon almuɓɓe te kamɓe fof ko ɓe Fulɓe. Elle ko Fulɓe tan ngoni julɓe e nder ndii ɗo leydi. Ko ɗum waɗi woto njejjiten jaŋnginde sukaaɓe men ɗemɗe goɗɗe. Gila e farayse haa e angele kala ɗemngal sabu naange hannde nge ko naange jaŋde. So ko en njaŋngaani ko e mehre ngon-ɗen.

3. En ngala pelle sabu kala fedde nde mbaɗɗen firtoto sabu mbii’at en ngardiiɗo fedde o yiilotooko ñaamde en. Ɗum waɗi en koolaaki hay gooto. En koolaaki ko e men ɗum waɗi so ko en njiɗi waɗde huunde en mbaawa waɗde. Mbi en kadi Fulɓe ngala geɗal tawa ko enen kaɗi ko’e men geɗal. Eɗen poti waɗde pelle sabu eɗen poti jogaade ñaamoowo men mbaasen. Haɗde ko’e men ndokken woɗɓe sabu so ko en keɓi caɗeele ko ma kollen woɓɓe tawa kadi wona Pullo kadi eɗen mbaɗi leñam leñamaagu ɗum. Bonnat leñol sabu so ko en ƴeewi hannde tawaten ko eɗen mbaɗi leƴƴi keewɗi kadi kala heen leñol waɗi woɓɓe ɓe ko ngala ko ngoni. Kono hannde so ko en ngitti leñam. Leñamaagu hannde en ceertat e caɗeele sabu eɗen potii anndude kala kaaloowo Pulaar ko Pullo. Mbaasen wiide o ɗo ko Bolaaro walla o ɗoo ko Toranke walla o ɗoo ko Maasinanke walla nih mbiyen o ɗoo ko Boɗaaɗo walla ko Coowanaajo walla tawa kala ko woni e leƴƴi Fulɓe. Woto njaggen mbo o njeydaaka e men. Jaggir mbo ko o mawne walla ko miñe so ko en mbaɗaani ɗum ko caggal njahraten haa abada.

4. Kadi eɗen njogi jawdi keewndi kono en kuutortaako so e ƴeewi eɗen njogi kosam. Kosam ɗam ina waawi addude nafoore heewnde. Kono so ko en njanngaani en keɓataa ndeen nafoore. Sabu kosam ina waawi waɗeede ko wi’ete formas tawa ina waawi yeeyeede baŋŋge goɗɗo. Tawa nafoore nde ko enen keɓi nde. Ɗum noon banndiraaɓe tawi eɗen njiɗi caɗeele men usto, ndennden, mbaɗen pelle. Ko ɗum woni nafoore men kono so tawi en denndaani en njaŋŋgaani en ceerata e caɗeele haa aduna o firto.

5. Caɗeele men njibina ɓiɓɓe njoyo haa sappo. Kamɓe fof mbaaɗaɓe e meccal gootal tawa ko ngaynaaka tawa e jaŋŋginaani hay gooto.

Ko ɗum waɗi hannde eɗen poti jaŋnginde ɓiɓɓe men hay so woni aɗa jogi ɓiɓɓe ɗiɗo. Waɗ heen gooto e jaŋde goɗɗo o mbaɗa ɗum e ngaynaaka. Ɗannina woɓɓe so ko en tinnoɗen e yonta hannde koɗen njaŋngen njiiloɗen jey. Sabu so ko en ko ɗaanii ma saaha arto njiiloɗaa hay to mbaalɗaa e leydi hee koroɗaa ɗum noon. So ko en koɗaani en mbaaɗani pelle. En keɓata geɗal men e nder aduna hee fof. Ko ɗum waɗi hannde eɗen poti waklude nguurndam men mbela eɗen keɓa geɗal men. Sabu eɗen keewi eɗen njogi jawdi kala ko njiɗɗen waɗde soko en kawri en mbaɗat. Ko ɗum waɗi eɗen poti hawrude ngonen gootum. Ko ɗum woni keɓen yoltude hujjaaji men sabu hannde kalaɗo njaaɗa nanataako Fulɓe ina lepte hol ko waɗi ɗum. Ko ɓe ngala pelle ɓe ngala kawral.

6. Fulɓe njaŋngaani jaŋde nafoore sabu so en ƴeewi ɓuri heewde e Fulɓe ko jaŋnguɓe kura’ana.

Kono hay ndeen jaŋdene tawa neɗɗo njaŋnguɗo ndeen jaŋde tawa yiilaaki heen ngartam. Sabu so a ƴeewi ndewo jaŋngata nde caɗeele ɗewo heɓi heen ɗe tawa njejjitinii mbo kala ko fotno waɗde. Koɗum saabi so ko en naatni sukaaɓe men jaŋde tinnoɗeen e maɓɓe sabu so ko en ƴeewi sukaaɓe jaŋngooɓe ɓe ina heewi to nji’ata. Cukalel ina yaha tawa alaa paɗe. Ɗum ko huunde nde kaanɗen salaade. Kadi ɓurimi mettude fof so ko a yiyiɓe sukaaɓe kamɓe fof ko ɓe Fulɓe. Te yimɓe woɗɓe ina naamno ina mbi’a, “Hol ko waɗi almuɗɓe ko Fulɓe tan ngonata nganata leƴƴi keɗdiɗi?”. Ɗum ɗon jaabawol mum ko Fulɓe njiɗa ndimaagu mumen. Kala saha ɓe toppitaako ngonka maɓɓe ɓe toppitto tan ko tawaangal. Hono mi tawi baaba am ko ceerno min ne yo mi jaŋngu mi wona ceerno tan. Ɗum ɓuri kala ko mbaawmi waɗde.

7. Eɗen njogi caɗeele sabu en njannginaani rewɓe men sabu so ko debbo jaŋngaani sukaaɓe njaŋngata.

Ko ɗum waɗi so ko eɗen njiɗi caɗeele men usto njaŋnginen rewɓe. Sabu ko kamɓe ngonata e galleji men kala e saaha ko ɗum saabi so en njaŋnginaani ɓe en ceerata e caɗeele. Kono so ko en njaŋngini ɓe ɓe mbawa nehde sukaaɓe men nehdi moƴƴiri mbaasen wiide o ɗoo ko debbo handaani e geɗal ɗum. Noon woto nawren leñol men caggal mballen rewɓe men njannga. Mbela ina mballa en e golle kala saha sabu hay gooto waawa waɗde golle kay gooto. Kono kala ko ngollata tawat aɗa sokli mballowo. Ko ɗum waɗi mballen rewɓe men mbaɗa pelle. Hono no men nih kadi usten luural hakkunde men ngoɗɗitinen mawnikinaare hakkunde men ceerno yo yankinan almuɓɓe.

Almuɓɓe ne yo ɗoofto ceerno gorko gooto. O meeɗi dañde sukaaɓe nayo worɓe heen. Gooto ina wiye Hammadi, goɗɗo oko Sammba e Demmba e Yero. O noddiɓe kamɓe nayo fof o wiiɓe yo ɓe ngaddan mbo looci. Gooto e maɓɓe fof addi loocol mum. O renndiniɗi o haɓɓi ɗi o rokki Hammadi. O wii ɗum yo helɗi kono on roŋki heldeɗi ko noon o waɗi haa sukaaɓe makko ɓe fof timmi kono hay gooto e maɓɓe rokki heldeɗi. O haɓɓitiɗi rokki gooto fof loocol mum. O wiiɓe keleɗi gooto e maɓɓe fof heli loocol mum. Tawi alda e caɗeele. O wii ɓe looci ɗi ko onon so ko on ndenti hay gooto waawa leptude on kono so ko on ceerti gooto emen fof yahri baŋŋge mum ma woɗɓe kelmon no kelirɗon looci ɗi nih. Ɗum ɗo hollata en hannde eɗen poti rentude sabu doole ngoni ko dental. So ko en ndentaani en ceerata e caɗeele ɗum noon dennden ɗum woni doole leñol sabu so ko en ndentaani en keɓataa. Fotde men e ndimangu men ɗum noon ndenten njoolten wujjaaji men ko ɗum woni nafoore leñol ngol woto batte diine seerndu en woto batte an njeyaɗaako Senegal. Min njeyaani ko Mali. Ɗum woto serndu en Fulɓe fof ko gootum.

8. So ko en ƴeewi caɗeele gonɗe e Fulɓe ɗo e Mali ko hono majje ngoni to Senegal e to Burkina e to Bene e to Niijeriya e to Kamerun e to Muritani e to Gine Konakiri e to Gine Bisaawo e to Gammbi. Ɗum ɗo fof en ƴeewi. Tawɗen caɗeele Fulɓe ko goote kono kadi ina jeya kadi ko ɓeydi caɗeele men kala e men jaŋnguɗo haa heɓi golle. On natti haajeede leñol mum. On wonti neɗɗo goɗɗo. O wonta haalde Pulaar hanti ko ɗemngal goɗngal o haalata. Ɗum waɗi enen Fulɓe eɗen njogi caɗeele haa no feewi.

So ko en mbaklaani nguurndam men, en ceerata e caɗeele sabu aduna hannde o ko aduna ñaamde. So ko en tiɗnaaki haa jooni ko caɗeele men ko yeeso njahrata. Kono so ko en njokkondiri tan caɗeele men ustoto. Kono tawi haa jooni en njannginaani sukaaɓe, en toppitaaki sukaaɓe men. Ko caggal njahraten sabu ko ɓuri mettude hannde kala ɗo njahɗa e dow laabi to otelaaji tawa toon sukaaɓe Fulɓe ina njelo. Kala to mbaawɗa yahde e gure hee e tawat toon sukaaɓe Fulɓe ina ndaarta ballal elle. Alaa ko Fulɓe njogi tawi aɗa yiɗi ɓiye jaŋnga toppito mbo ndokkaa mbo ko mbo ñaami. Kala lewru tawa aɗa nelda mbo ko wuurdi kono ngaddanon ceerno ɓiɓɓe mon. Tan mbiyon ceerno an e bone ma. So ko tawi ceerno ina jogi ko ina wona almuɓɓe 40 hono ceerno o ñamiritaɓe. Banndiraaɓe tedduɓe tinnoɗe mbaklen nguurndam men mbela eɗen keɓa fodde men.

Fedde Janngooɓe Linjiila

B.P. 2210

Bamako, Mali