Nate
Aduna
Nate ɗe ɓamra ko e weeyo. (Satelit) Ko kam wallata en saha fof heɓde ganndal e nder weeyo. Maa en tesko natal fof ɓamagal maa wood ko hesɗi yiyaa heen saabi ɗum, ko waktu fof mo toowtuɗa, Nokku mo njiimɗa o ina ɓeydo famɗitde.
En innirii ɗum « fuku » sabu ko hono nih aduna o mahori.
Ndaar natal ngal kaala ko njii ɗaa heen -
Hol ko ngal natal natndata?
Hol ko njii ɗaa ko keptin ɗaa?
Mbele e ɗum nanndi e wuro?
No foti ngoobuuji tawetee e natal ngal?
Natal ngal ko wuro.
Eɗen njiya heen kuɓeeje, laabi e leɗɗe.
Ngal ɗo natal ngal ɓama ko e weeyo ɗo ɓadi nokku o.
E oo saha aɗa waawi seerndude geɗel heen fof. En njii haakooli, eɗen mbaawi wiide ko leɗɗe. En njii lappi hakkunde koɗorɗe, ɗum ko mbeddaaji; en njii kuɓeeje.
Ngal natal ɓama ko e ballal “satelit”.
Hol ko ngal natal natndat ma?
Mbele ngal natal ina natndit ma e ko meeɗɗa yiide?
Hol ko njii ɗaa e natal he ko a yiyaano?
Ndaar goobuuji gonɗi e natal ngal: rokku goobu heen fof innde.
Ngal ɗo natal ƴetta ko e weeyo ɗo ɓuri toowde seeɗa.
Ko ɗum wuro ngo wooto kono en njii nokku o ɓeydiima famɗitde.
Won ko njii ɗen ko ɓeydi seeɗa e natal ngal.
Sabu ɗum en njii boowe jaaƴɗe saraaji wuro ngo.
Koɗorɗe ɗe ɓeydi famɗitde kadi, sukki.
Hol ko teskuya addi?
Ngal natal ƴetta ko e weeyo ɗo ɓuri toowde.
En njii wuro ngo ko wooto.
Waktu fof natal ngal ina ɓeydo mawnude, nokkuuji ɗi ina pamɗita.
E ngal ɗo natal, wuro famɗiti, wonti ɓooɗel gootel.
Boowal mangal, ina teskaa heen: ceene, caalli, leɗɗe e saraaji, tule walla mbiyen kaaƴe.
Ngal natal ƴetta ko e weeyo ɗo ɓuri toowde.
No foti ngoobuuji tawetee e natal ngal?
Hokku ngoobu fof innde mum.
Ɗoo en njii ko hesɗi e natal men.
Caalli peeñi e saraaji wuro ngo. Heen caanngol ummorii ko hirnaange faade fuɗnaange wuro ngo. Caanngol ɗiɗaɓol ngol ummii ko saahal faade ɓaleeri. Caalli ɗiɗi ɗi kawroyi fuɗnaange / ɓaleeri wuro ngo. Eɗen teskii leɗɗe daande caalli ɗi.
En njiiɗo ngoobuuji tati haa e nayi: ngoobu haakowol ngol ko leɗɗe sifii, ngoobu bula o ko ɗum ngoobu ndiyam e ngoobu oolo o noddi ko ceene e tule.
Ngal natal ƴetta ko e weeyo ɗo ɓuri toowde.
Mbele aɗa waawi yiide nokku ɗo wuro ngo heedi?
Eey, nokku o ɓeydii ko famɗitde. Mbaawata yiitirde nokku o ko maa mbaawa teskaade caalli ɗiɗi cifaanooɗi e natal jawtungal ngal.
Ko ɓuri teskeede e natal ngal, ko caalli, tule, leɗɗe e kaaƴe.
Ngal natal ƴetta ko e weeyo ɗo ɓuri toowde.
En njii e ballal Satelit en mbaawi rewde haa en njii nokkuuji ɗi wuro ngo heeroriri, ɗo ɓadi e haa to woɗɗi. Wuro heen fof aɗa waawi jangude innde mum. Eɗen njiya lappi e nder natal he. Ɗiin lappi ko sifaaji tati. Lappol danewol ngol ko keerol hakkunde leydi Maali e Muritani. Lappi baaɗi no haakowol ɗi ko kalluuji dogeteeɗi hakkunde gure. Lappol oolol buy ngol ko laawol Kaay haa Bamako.
Dimbala, wuro ngo njiiranno ɗen seeɗa seeɗa ngo ndaarten ɗum fuɗnaange Faanga e saahal Sandaare. Ko e oon diiwan ɓam ɗen nate ɗe.
Ngal natal ƴetta ko e weeyo ɗo ɓuri toowde.
Mbele won ko teski ɗaa?
Njii ɗen tan ko ngoobuuji tati - oolol e haakowol e bulawol.
Oolol bange dow fahde e bange ñaamo, walla dow fahde nano ko nokkuuji tule e kaaƴe e ceene.
E hakkunderde he ko haakowol ko nokkuuji kecci.
Tuggi dow e natal, toɓɓi les ko bulawol ko maayo haaɗngo (bange nano ma).
Ngal natal ƴetta ko e weeyo ɗo ɓuri toowde.
Waktu fof mo ŋabbit ɗen dow eɗen njiya ko ɓeydi e natal he hay so ko njiino ɗen koo ina famɗita. Sabu ɗum en njii ruulde dow natal ngal bange dow.
Ngal natal ƴetta ko e weeyo ɗo ɓuri toowde.
So en ƴeewi ngal ɗo natal ina ɗeɓi walla mbiy en tigi e ngal nanndi e fuku walla ballon. Kono eɗen mbaawi huutoraade innde lemuru. Maa en ndaar e nate garooje ko ɗum addanta en – sabu ɗum paam en so a hucciti e lemuru o ko bange gooto njiit en kono so en mbaɗi ɗum eeɓe-eeɓe maa en njii nokkuuji keddiiɗi ɗi. Ko ɗum addanta en ƴettude lemuru mbele so en njiɗi faamde natal ngal.
Njaggen lemuru mbaɗ en ɗum eeɓe tati - mbellit en eeɓe ɗe.
Mbele won teskuya njogi ɗaa e lemuru so waɗaama eeɓe wellitaama ?
Ndaaren nate garooje ɗe.
Ko ngal ɗo natal njidi ɗen yiide ɗo « satelit » o hollira ɗo.
Hono nih woni en eeɓi lemuru o en mbaɗi ɗum e eeɓe tati. So en mbii fuku, walla lemuru o ko ɗum aduna. Mbele so ɗum heddiima lemuru, walla fuku, eɗen mbaawi yiidude aduna oo fof?
Alaa en mbaawa. Ko ɗum addani en innirde ɗum lemuru, haa mbaaw en eeɓde, keɓ en sifaade aduna. Caggal nde mbaɗ ɗen eeɓe, en njii ko nih aduna feccori. Maa en njii e jaŋɗeele men garoyooji, aduna, leydi fof ɗo jeya e nder pecce ɗe.
1. Oo lemuru ƴettu ɗen yeru fuku mo njii ɗen e natal jawtungal ngal. 2. En eeɓi lemuru o, en mbelliti ɗum mbele njiy en nokkuuji goɗɗi ɗi.
3. e 4. Ndaar en ko ɗoon keɓ ɗen pecce aduna ɗe.
So en ndaari natal jawtungal ngal en paami, ko ɗoo ɓeydet en faamaamuuya men, sabu ɗum en kuutoriima goobuuji e binndi – goobu heen fof won ko sifoto, binndi ɗi, binndol fof ko innde – diiwaan walla maayo.
Mbele aɗa waawi hokkude sifa goobuuji ɗi?
Hol ko seerndi goobuuji?
Aɗa waawi tawde Afirik?
Eɗen poti anndude waktu fof mo tiim ɗen e natal anndude to Fuɗnaange mum, Hirnaange mum, Saahal (Rewo), walla Worgo (Ɓaleeri).
So en ƴeewi natal leyɗeele Afirik ɗo mahi ɗo –
- ɗo tiinde ma toɓɓi ɗo ko ɗoon woni bange Saahal (Rewo)
- Ndaar ñaamo ma ko ɗoon woni bange Fuɗnaange.
- Ndaar bange nano ma ko ɗoon woni bange Hirnaange.
- Ndeen heddi ko les natal ngal ko ɗoon woni Ɓaleeri (Worgo).
- Ko filii natal ngal e ngoobu ɓula ɗum ko ndiyam.
- Ngoobu haakowol ɗum so en njii ɗum noddi ko leyɗeele kecce.
- Ngoobu lemuru noddi ko nokku tule e ceene ɗo leɗɗe keewaani.
- Ndeen noon so en nganndi ɗi sifaaji eɗen poti waawde sifaade nokku men, kadi mbaaw en anndude ko sati leydi men.
Diidi piliiɗi binndi ɗi ko keeri hakkunde leyɗeele. So a ƴeewi binndol fof ngol tarɗa, ina hawra e innde leydi ndi ngannduɗa walla ndi nanɗa ina haale.
Leydi fof so a yiɗi anndude hol leydi walla leyɗeele heeroriri, aɗa foti ndaarde e nder suudu leydi ndi, ndewo ɗaa diidi ɗi bange heen fof maa anndu leydi catiindi ɗum.
Leydi am ko Maali: heɗo mi haala leydi am, leyɗeele ɗe heeroriri –
Bange Saahal, Maali ina heeroriri e Muritani. Saahal e Fuɗnaange Alseri; bange Fuɗnaange Niseer; bange Fuɗnaange e Ɓaleeri ko Burkina Faso; bange Ɓaleeri e hiirnaange ko Kodduwaar e Gine; bange hiirnaange ko Senegaal. So en teskiima e natal he, leydi am Maali ko leydi njaajndi. So tawii en kiisiima leyɗeele ɗe leydi am heerondiri.
Banndiraaɓe Fulɓe, eɗen nguuri e aduna, mo nganndu ɗen seeɗa kono eɗen poti anndu ko heewi e makko. Jaŋde werto ko kañum wallata en no eɗen nganndira ko taari en, gila e huundeeji keewɗi, haa yimɓe e kala ko wuuri (leɗɗe, daabaaji) gonɗi e wuro ma, leydi ma, ekn.
Eɗen poti ndaarde nate ɗe, miijo ɗen no feewi e ko njii ɗen, mbaaw en anndude ko nate ɗe kaalata e nokku men o.
Chers parents Peulh; nous vivons dans un monde que nous connaissons peu, mais nous devons aussi le connaître plus. C’est l’étude de la géographie qui nous permettra de connaître notre environnement, beaucoup de choses, les personnes et les êtres vivant (végétation, les animaux) qui vivent dans ton village, ton pays, etc. Nous devons observer les images (cartes) puis réfléchir beaucoup sur les cartes pour
comprendre notre milieu.