Mbaadiiji
Fulɓe
e nder Mali
Fulɓe ina keewi e nder Mali. Kadi Fulɓe ko aynaaɓe ɓuri heewde e julaŋkooɓe. Fulɓe ina 
mbaɗi eggiyankooɓe. Kadi Fulɓe ko jom’en jawdi. Eɓe njogi na’i, baali, be’i, bamɗi, pucci e gelooɗi. Ko ɗum saabi Fulɓe ko e nder ladde - ɓuri waawde hoɗde kadi. Fulɓe ina tiiɗa aadi mumen; sabu kala ko taw ɗaa baaba ma ina golla ko ɗum njidata gollude. Fulɓe kadi ina njiɗi koɗo no feewi. Eɓe ngaadori hirsande hoɓɓe so ko njippiima ɓe.
1. Pullo ina hersa koɗo; jippo ɗum; addoora ñaamde.
Walla huunde wonnde, rokka jom galle o ina wela ɓe tawa koɗo o ko jeewtoowo.
2. Fulɓe ina teddini ɗemngal mumen kala no mbaaɗa so ko e are Fulɓe e haali Pulaar yimɓe njaɓɓoto ma no haanirta nih. Kono so a haali ko wonaa Pulaar maa ɓe njaɓɓo ma, kono wanaa no so a haali Pulaar nih.
3. Fulɓe ina teddini ndimaagu mumen, sabu maccuɗo resataa dimo e dimo ne resataa maccuɗo kadi. Kala ko maccuɗo janŋgi ardotaako ɓe. So ko haali ne ɓe njaɓɓata ko haali. Ko noon ne mbo wona Pullo fof.
So ko haalanii ɓe ɓe njaɓɓata sabu e miijo maɓɓe alaa e leñol jogi ganndal haa yottii ɓe, sabu yimɓe heewɓe njahrata to maɓɓe ko yiilaade huunde.
4. Debbo Pullo ina tiiɗi ko haalata innde gorko mum. Walla wii ma ko oɗo woni gorko am. Ɓe njiɗaa kadi naamneede no ɓiɓɓe maɓɓe poti. Ɓe njiɗaa naamneede no jawdi maɓɓe foti.
5. Eɓe njiɗi jaŋde kono ko Pulaar e Arab, kono wona Faranse. Kadi eɓe njogi annduɓe ka faati e Kuraana. Eɓe njogi gannde goɗɗe ko wayno ina waɗi leñol Fulɓe wi’eteeɓe Tasarnaaɓe – ina nganndi ko na’i kaalata kala jawdi ko haalata.
6. Fulɓe no mbaɗi leƴƴi seertuɗi. Eɓe mbaɗi Soowaanaaɓe e Uururɓe e Woɗaaɓe e Saamanaaɓe e Edinaaɓe hayrankooɓe e Yaalalɓe e Fulaaɓe. Jettooɗe Fulɓe ɓurɗe anndeede ko Jallo e Bah, Soh, Bari. Ina waɗi Raŋaaɓe ina teska e Fulɓe kadi ina tawe e ɓoornanteeje. Fulɓe wutteeji mawɗi, rewɓe, worɓe kala. Kono kala mbo alaa jawdi ndariindi ɓe noddirtaa on ko ɓaleejo kono kala jaaroowo kosam ko daneejo ɓe noddirta on; sabu ko woni Pullo ko.
7. Fulɓe njaɓataa debbo mum rese e leñol goɗngol. Waɗi worɓe maɓɓe ina ndesa leƴƴi goɗɗi, kono weeɓaani. Kadi debbo Pullo heewi resireede ko duuɓi jeenayi haa sappo. Kono so ko yawti ɗoon ko jalol sabu on wi’atee ko sooyi. Rewɓe Fulɓe ina tiitori bonnude dewle mumen.
Kala heen desaaɗo dewgal gadanal ina heewi seereede, sabu Fulɓe ndokkat debbo ko mbo yiɗa walla ndokka gorko mbo yiɗa. Ko ɗum addanta ɓe seereede dewle maɓɓe gidane. Caggal ɗum neɗɗo on suɓono hoore mum mbo yiɗi ɓe ndesondira.
8. Fulɓe ina kaɓe haa no feewi. Hare maɓɓe ɓuri heewde ko hakkunde maɓɓe e leƴƴi goɗɗi, sabu so ko en ƴeewi ƴettude hitaande 1989 haa 1999 ɓe keɓi caɗeele no feewi. Kono hannde jam dañaama, kono yiɗde alaa hakkunde maɓɓe e leƴƴi keddiɗi. Kono ɗum fof jooni iwi. Hannde ko ɓe gootum e leƴƴi keddiiɗi kawral ina hakkunde maɓɓe jooni.
9. Ina tiiɗi ko njiyata ɓii Pullo debbo tawa ko mboomiri ina yeewtida e worɓe. Ɗum waɗata ina tiiɗi e Fulɓe ɓiiyiɓe yiide mbo nder wuro. Jamma walla ñalawma kala heen mbo njiɗɗa ko galle baaba mum
tawata ɗum. Fulɓe sukaaɓe mumen ina teddina mawɓe no feewi. Eɓe tiitori so ɓe kawri e mawɗo.
Ɓe ndokka ɗum goro walla suukara e warga. So ko sukaaɓe rewɓe kawri e sukaaɓe worɓe ina keewi rokkude ɗumen kosam. Sukaaɓe worɓe ɓee ne cooda goro e suukara e warga ndokka ɓe.
10. Rewɓe Fulɓe ina njeeya kosam no feewi. Eɓe caña beɗi. Eɓe mooro moorli jooɗɗi no feewi. Kadi eɓe kuutoro kaŋŋe.
Eɓe mbaɗa e ko’e maɓɓe kaŋŋe haa hawra e kala sahaa. Mbo njiɗa rewɓe Fulɓe tawata ko ina njooɗi sabu ɓe nguuri ko kosam e teewu. Ko ɗum waɗi kala nde njiiɗa ɓe eɓe neyɓa eɓe keewi fesiiɓe e tuppiɓe.
Kadi rewɓe Fulɓe ngala nanndo nde njiiɗaaɓe fof eɓe ndoondi la’al walla taasa.
11. Fulɓe ina paarnori suudu baaba mum sabu kala ko mbawɗa wonde so ko a alaa nder galle baaba maa hay huunde e wonaani. Kadi leñol Fulɓe ina tiiɗi yiide kaangaaɗo e nder Fulɓe. Ina waɗi kono hewaani. Kadi ina tiiɗi yiide gorko maɓɓe mbo alaa
jawdi ndarindi.
Kadi ɓe ngala mbo gollata kadi ɓe ngala ɓoccoonde kala e maɓɓe so ko jibinama hay so galle maɓɓe alaa jawdi kono gollat haa heɓa jawdi. Sabu aɗa waawi aynande goɗɗo sabu so tawi ko baali lewru mbortu lewru jawdi ɗum. So a ayni duuɓi tati tan e heɓat baali haa heewa sabu kala mbaalu so ko heɓi lebbi jeetati ina haari jibinat. Ko ɗum waɗi Fulɓe keewaani miskineeɓe.
12. Fulɓe njiɗaa ñaagaade sabu hay so ɓe njiirima ɗo ko ɓe njiɗi kadi so a wiyi gooto e maɓɓe tawi aɗa yiɗi hay so ombo yiɗno wi’ata ko e yiɗa ɗum waɗi. Aɗa nodda pullo mbi a ɗum - Ar ñaam. Kono o wi’a – Alaa. Kono so a ñaagi mo haa ɓooyi tan, o ñaamat.
Min mbinnduɗo deftere nde o njeyaamii ko wuro ina wi’eteengo Weendu Semmbaano leydi Murtani. Mbeɗa yiɗi haalde ɗo ko faati e nguurndam am kono wona fof ko seeɗa tan ko Alla waɗanii mi ko miin. Baaba am wi’etee ko Sammba. O mayi ko hitaande 1976. Neene am wi’atee ko Kajjata Malik Soh. Min jibinaami ko (31-12)1973. Mi jaŋŋgi Alkuraana seeɗa hitaande 1984 kono caggal ɗum mi woni gaynaako ha hitaande 1993. Puɗɗi mi jaŋngude Pulaar kono Pulaar welana mi no feewi. Kono caggal ɗum mi yiɗti jaŋde Pulaar haa ɗum wonti haaju am. Alla waɗi kam wittiyanke mbeɗa yiɗno anndude Alla no feewi. Caggal nde njaŋngu mi Kuraan mi jaŋngi Tawreeta e Jabuur e Linjiila. Ko ɗum waɗi Alla watti kam Iisaayanke e hitaande 1999 keɓmi deftere Linjiila ngadii mi naŋngude fof ko Macca simoore 28 Aye 18 – 20 “O ɓadtii, o wiyi ɓe:”Mi rokkaama kala baawɗe dow asamaan e dow leydi. Ndeen noon,caro-ɗe e aduna he mbadton leƴƴi ɗi fof no potiri almuɓɓe am; mbaptisee ɓe e dow innde Baaba o, Ɓiɗɗo o, e Ruuhu Ceniiɗo o, te njaŋŋginee be rewde ko njamir-mi on ko fof. Kadi ŋganndee, mbodo wondi e mon ñande fof haa aduna gasa.” Ko ñande njaŋngumi o ɗo aaye welinmi no feewi sabu mi anndi so mi woni Almuudo Iisaa. Iisaa wondat am haa aduna gasa. Caggal ɗum mi yii e nder Yuhanna Simore 3 Aaye 16 Alla yiɗi Aduna o haa rokkiri ɓiyum bajjo o mbela kala goŋɗinɗo mbo ina waasa halkaade heɓa nguurndam haa abada. Banndiraaɓe eɗen poti jaŋngude defte sabu so en njanngaani hay huunde e pirtaani ɗum noon njanngen mbitten ko ɗum woni nafoore me.
Ko Jallo Barel Sammba winndi e hitaande 2007 e lewru Siilo